در  ماه ذی‌الحجه قرار داریم و پس از پشت سر گذاشتن ایام تشریق و عید قربان، اعمال واجب حاجیان به پایان رسیده و آهسته‌آهسته آماده بازگشت به وطن خود می‌شوند.

مهمترین منبع برای اعمال و معارف حج، قرآن کریم است که در آیات زیادی به این مناسک پرداخته و درباره احکام و نیز درباره حکمت و معنویت حج، نکات زیادی را مطرح کرده است.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین حسین مهدوی دامغانی، جایگاه حج در قرآن کریم را مرور کرده ایم که در ادامه می‌خوانید.

در قرآن آیات بسیاری درباره حج وجود دارد. محور کلی آنها چیست؟

یکی از موضوعاتی که در احکام عبادی ما، بیشتر از بقیه به آن پرداخته شده حج است و آیات حج در سوره مبارکه بقره، ابراهیم، آل عمران، مائده و حج و یکی دو آیه در سوره مبارکه توبه وجود دارد. حدود سی آیه درباره مباحث حج وجود دارد و غالب آنها احکام حج را بیان می‌کنند. حج یک آئین قدیمی و از مناسک امضایی است که قبل از اسلام وجود داشت و انحرافات و اشکالاتی در آن ایجاد شده بود؛ از جمله اینکه در کعبه معظمه بت‌خانه وجود داشت اما با ظهور اسلام و فتح مکه، بسیاری از مسائل اصلاح شد و در سال دهم هجری، پیامبر(ص) در حجه‌الوداع فرمودند که همگی به حج بیایید و مناسک را از من یاد بگیرید و در پس آن واقعه غدیر وجود داشت و شاید وجه مهمتر دعوت پیامبر گرامی اسلام، ابلاغ ولایت امیرالمؤمنین(ع) بود.

بنابراین محور کلی آیات مواردی هستند که زمان حج را برای ما تعیین و برخی از احکام محصور و مصدود همانند زمان عمل در عرفات و مشعر را بیان می‌کنند. مثلا در آیه 29 سوره حج آمده است: «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ؛ آن گاه باید مناسک حج و حلق و تقصیر را به جای آرند (یعنی سر بتراشند و ناخن و موی بسترند تا از احرام به درآیند) و به هر نذر و عهدی که (در حج) کردند (یا به هر پیمانی که با خدا و خلق بسته‌اند) وفا کنند و طواف را گرد خانه عتیق (بیت الحرام کعبه) به جا آرند». برخی از آیات هم به مباحث تاریخی اختصاص دارند. در سوره ابراهیم هم آیاتی درباره مکه معظمه مطرح می‌شود که دربردارنده مباحث تاریخی است.

در آیه 37 این سوره آمده است: «رَبَّنَا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ؛ پروردگارا، من برخی از ذرّیّه و فرزندان خود را به وادی بی‌کشت و زرعی نزد بیت‌الحرام تو مسکن دادم، پروردگارا، تا نماز را به پا دارند، پس تو دلهایی از مردمان را به سوی آنها مایل گردان و به انواع ثمرات آنها را روزی ده، باشد که شکر تو به جا آرند». آیاتی هم در سوره مبارکه بقره آمده که ماجرای تعمیر کعبه را به دست حضرت ابراهیم و اسماعیل بیان کرده است. بنابراین محور کلی آیات در درجه اول آیات‌الاحکام مربوط به حج و دوم سابقه تاریخی کعبه معظمه هستند.

مثلا در آیات 201 و 202 سوره مبارکه بقره اشاره شده است که اگر افرادی به مکه آمده و اعمالی را انجام می‌دهند دسته‌ای از آنها فقط به فکر دنیای خودشان هستند. لذا توشه‌ای برای آخرت نصیب آنها نمی‌شود، اما دسته‌ای دیگر هستند که اینگونه اشتباه نمی‌کنند و این افراد باید توجه کنند که حج جایی است که انسان هم خیر دنیا و هم آخرت را بخواهد تا از عذاب آتش محفوظ باشد. 

چرا قرآن اصرار داشته است که سابقه حج و ماجرای حضرت ابراهیم(ع) را به صورت دقیق نقل کند؟

حج جامعِ جمیع عبادت‌هاست و در حج مواردی همانند بذل مال، مشقت طی طریق و سفر وجود دارد و فرد باید استطاعت لازم را داشته باشد تا بتواند بذل مال کند. در حج مسلمانان گرد هم می‌آیند و رمی جمرات می‌کنند و حضور در صحرای عرفات برای آنها سخت است، اما این کارها برای رسیدن به تقواست. نکته مهم عظمت بیت‌الله الحرام است که نقش حضرت ابراهیم(ع) تجلی پیدا می‌کند و به ما نشان می‌دهد چگونه این پیامبر الهی تسلیم اوامر خداوند و مأمور به ذبح فرزند می‌شود. لذا اگر قرآن سابقه حج را بیان می‌کند و می‌فرماید که ما حضرت ابراهیم(ع) را امتحان کردیم؛ این امر نشان‌دهنده عظمت مقام حضرت ابراهیم است. لذا بهترین جایگاه نماز در مکه، پشت مقام ابراهیم است و این به سبب زحماتی است که ایشان در راه آبادی این بیت کشید و از خود و زن و فرزند گذشت و می‌فرماید که خدایا من به خاطر اقامه نماز و کعبه معظمه تو، زن و فرزندم را در زمین لم‌یزرع قرار دادم.

اخلاص حضرت ابراهیم(ع) و خانواده او به قدری عظمت دارد که مناسک ما بر اساس رفتارهای آنهاست؛ از جمله سعی صفا به مروه به سبب کار هاجر است که در آن تنهایی به گمان وجود آب، هفت مرتبه از صفا به مروه می‌آمد. لذا اکنون تمام مردم باید همین حرکت این مادر فداکار را انجام دهند. لذا رفتار هاجر به عنوان همسر حضرت ابراهیم(ع) جایگاه خود را دارد یا وقتی حضرت اسماعیل به سبب حرکت مادرش، هجر درست کرد که کسی از قبر مادرش رد نشود احکام ما بر این قرار گرفته که در طواف، کسی از هجر رد نشود. همه اینها عنایت خدای متعال به حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل و همسرش هاجر است که نقش بسیاری در آبادانی کعبه معظمه داشتند.

آیات حج در قرآن دربردارنده چه نکات کلیدی هستند؟

در آیه 197 سوره مبارکه بقره تقوا محصول همه عبادات از جمله حج شمره شده و آمده است: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ ۚ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَیٰ ۚ وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ؛ حجّ (واجب) در ماه‌هایی معیّن است، پس هر که در این ماه‌ها حج می‌گزارد بایست آنچه میان زن و شوهر رواست ترک کند و کار ناروا (مانند دروغ و بدگویی) را ترک کند و مجادله نکند، و شما هر کار نیک کنید خدا بر آن آگاه است و توشه (تقوا برای راه آخرت) برگیرید که بهترین توشه این راه تقواست و از من پروا کنید ای صاحبان عقل». خداوند در این آیه تأکید کرده است که نباید رفث و جدلی در حج وجود داشته باشد، بلکه باید دنبال توشه تقوا باشید که در کنار کعبه به دست می‌آید. 

در آیه 32 سوره مبارکه حج هم آمده است: «ذَٰلِکَ وَمَنْ یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ؛ این است (سخن حق) و هر کس شعائر (دین) خدا را بزرگ و محترم دارد این از صفت دلهای باتقواست». در اینجا اشاره شده است که شعائر الله را رعایت کنیم که نتیجه آن تقواست و اصل و اساس حج، همانند روزه بلکه بالاتر این است که افراد به تقوای الهی برسند.

حکمت حج و فایده آن برای مسلمانان چیست؟

حکمت‌های بسیاری، حتی فواید مادی در حج وجود دارد. در سوره حج تأکید شده که به حج بروید تا برای شما منافعی داشته باشد. متأسفانه عده‌ای که اطلاعات ناقصی دارند در فضای مجازی اعلام می‌کنند فلان شخص، هزینه حج خود را در راه فلان کار خیر مصرف کرد، در حالی‌ که چنین چیزی توصیه نشده، بلکه خدای متعال فرموده است: «فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ ۖ وَمَنْ دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا ۚ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ؛ در آن خانه آیات (ربوبیّت) هویداست، مقام ابراهیم خلیل است، و هر که در آنجا داخل شود ایمن باشد. و مردم را حجّ و زیارت آن خانه به امر خدا واجب است بر هر کسی که توانایی برای رسیدن به آنجا دارد، و هر که کافر شود (به خود زیان رسانده و) خدا از جهانیان بی‌نیاز است». خداوند صراحتاً دستور داده باید به حج بروید و نتیجه آن برای خود فرد است، چون خداوند از انسان‌ها بی‌نیاز است. البته قرآن فرموده اشکالی ندارد که در آنجا برای امور دنیوی دعا کنید، اما قرآن رد می‌کند که دعاها صرفاً  مربوط به امور دنیوی باشد.

حج یک آئین ابراهیمی و از مناسک امضایی است که قبل از اسلام وجود داشت، اما کم‌کم تحت تأثیر بت‌پرستان، ناهنجاری‌هایی ایجاد و حتی تعابیر برخی آیات قرآن این است که بعضی افراد دور کعبه سوت و کف زدند و به شکل عریان طواف کردند، اما اینها بعد از پیامبر(ص) کنار گذاشته شد و اولین حج در سال نهم هجری برگزار شد و پیامبر بیانیه برائت از مشرکان را به امیرالمؤمنین(ع) دادند که قرائت کنند. در سال بعد پیامبر حج را کامل کردند؛ هرچند حجی که پیامبر اجرا کردند حج قِران بود و وظیفه کسانی‌که در اطراف مکه نیستند از جمله ما ایرانی‌ها حج تمتع است. اگر چیزی برای درک مسلمانان مغفول مانده بود، امیرالمؤمنین(ع) آن را بیان می‌کرد، چون ایشان پس از پیامبر(ص) هم به حج مشرف شدند.